ZDROWIE REPRODUKCYJNE I SEKSUALNE – PROFILAKTYKA

Jak dbać o siebie, aby cieszyć się pełnią zdrowia? Jak prowadzić bezpieczne i satysfakcjonujące życie seksualne przy jednoczesnym kontrolowaniu płodności? Jakie badania profilaktyczne dla kobiet powinny być traktowane priorytetowo?

SPIS TREŚCI:

1. OPIEKA GINEKOLOGICZNA

2. PROFILAKTYKA GINEKOLOGICZNA

3. BADANIA PROFILAKTYCZNE DLA KOBIET

4. SZCZEPIENIA HPV

5. PROGRAM PROFILAKTYKI RAKA SZYJKI MACICY (CYTOLOGIA)

6. PROGRAM PROFILAKTYKI RAKA PIERSI (MAMMOGRAFIA)

7. PROGRAM PROFILAKTYKI DEPRESJI POPORODOWEJ

8. PROGRAM PROFILAKTYKI 40 PLUS

9. PROFILAKTYKA PODCZAS STOSOWANIA ANTYKONCEPCJI HORMONALNEJ

10. INNE PROGRAMY PROFILAKTYCZNE W POZ


1. OPIEKA GINEKOLOGICZNA

Zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego pierwsza rutynowa wizyta w Poradni Ginekologicznej dla Dziewcząt powinna odbyć się w wieku 12–15 lat, zazwyczaj po pierwszej miesiączce. 

Cel? Ocena przebiegu cyklu miesiączkowego i wdrożenie profilaktycznych szczepień przeciwko wirusowi HPV (do ustalenia wspólnie z rodzicami).

Pierwsza wizyta ginekologiczna powinna również służyć edukacji na temat fizjologii żeńskiego układu rozrodczego oraz seksualności i stosowania metod antykoncepcji (odpowiednio do wieku dziewczynki).

Inne wskazania do wizyty u lekarza ginekologa dziecięcego i przeprowadzenia badania ginekologicznego osoby małoletniej:

  • nieprawidłowe krwawienia z dróg rodnych,
  • bóle brzucha, podbrzusza,
  • urazy narządów płciowych, miednicy mniejszej,
  • podejrzenie wady rozwojowej narządów płciowych,
  • zaburzenia pokwitania, miesiączkowania,
  • zakażenia narządów płciowych,
  • podejrzenie wykorzystania seksualnego,
  • badania profilaktyczne (nie tylko u małoletnich aktywnych seksualnie).

U dziewcząt aktywnych seksualnie zaleca się również w tej grupie pacjentek pobranie rozmazu cytologicznego, najpóźniej do 3 lat po inicjacji seksualnej. Pierwszą cytologię powinno się wykonać nie później niż po ukończeniu 25. roku życia.

Stanowisko Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego ws. pierwszej wizyty osoby małoletniej u lekarza ginekologa

Temat opieki ginekologicznej w czasie ciąży poruszamy w oddzielnych artykułach – o badaniach w ciąży oraz o opiece okołoporodowej.


2. PROFILAKTYKA GINEKOLOGICZNA

Wizyty kontrolne u ginekologa warto odbywać co roku. 

Podstawowe badania obejmują:

  • wywiad
  • badanie oburęczne
  • badanie piersi

Jak pokazują badania większość kobiet nie miała badanych piersi w czasie wizyty u ginekologa. Tymczasem, „Badanie piersi przez ginekologa w trakcie wizyty jest integralną częścią badania ginekologicznego” – potwierdza dr hab. n. med. Marek Gogacz, konsultant wojewódzki w dziedzinie ginekologii i położnictwa z Lublina. Wynik będzie bardziej miarodajny przy badaniu tuż po miesiączce.

Dodatkowe badania specjalistyczne:

  • cytologia
  • USG dopochwowe
  • USG piersi

USG należy wykonywać co 1-2 lata.

Cytologię należy wykonywać co 1-3 lata.


3. BADANIA PROFILAKTYCZNE DLA KOBIET

Polski Komitet Zwalczania Raka zaleca kobietom następujące badania profilaktyczne w zależności od wieku:

  • 20-25 – samokontrola piersi regularnie raz w miesiącu,
  • 25-39 – badanie piersi przez lekarza raz w roku oraz przynajmniej 1 mammografia na 5 lat
  • 40-49 – mammografia co 2 lata,
  • od 50 roku życia – badanie przez lekarza 1 – 2 razy w roku i mammografia co 2 lata.

Niezależnie od tego powinno się raz na 1-2 lata wykonywać USG piersi od 20 do 40-50 roku życia.

Badania profilaktyczne dla kobiet – kalendarium pod egidą Polskiego Towarzystwa Ginekologii Onkologicznej.

Wg zaleceń WHO, Ministerstwa Zdrowia i PTGiP cytologię należy wykonywać co trzy lata, jeśli poprzednie badania były prawidłowe. Więcej faktów nt. rodzajów cytologii, polecanych placówek i przygotowania do badania.

Pacjentki z grupy wysokiego ryzyka dziedzicznie uwarunkowanego raka jajnika i raka gruczołu sutkowego powinny być celem diagnostyki.  W związku z tym powinny być kierowane do Genetycznej Poradni Onkologicznej. Należy je włączyć do badań nosicielstwa genu mutacji BRCA1 i ewentualnych mutacji innych genów, które mogą mieć udział w rozwoju raka piersi i jajnika (zalecenie PTG).


4. SZCZEPIENIA HPV

Co roku na świecie raka szyjki macicy wykrywa się u około pół miliona kobiet, w tym ok 2,5 tys. Polek. Wśród nowotworów u kobiet 1 na 25 nowych przypadków to rak szyjki macicy. Za zdecydowaną większość przypadków raka szyjki macicy (ponad 95 % ) odpowiedzialny jest wirus brodawczaka ludzkiego – HPV (Human Papilloma Virus)[1]. Szczepienia przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV) w znacznym stopniu zmniejszają zapadalność na raka szyjki macicy oraz inne nowotwory, których przyczyną jest HPV.

Co ważne, na poziomie lokalnym samorządy uruchamiają programy szczepień przeciw HPV z budżetu samorządu. Sprawdź, gdzie działają takie programy.

Szczepienie przeciw HPV jest zalecane u:

  • dziewcząt i chłopców w wieku 9 lat i więcej, powszechne programy szczepień przeciw HPV dotyczą najczęściej nastolatek i nastolatków w wieku 11-13 lat,
  • osób w wieku do 26 lat, które wcześniej nie były zaszczepione,
  • do rozważenia szczepienie osób w wieku 27-45 lat, wcześniej nie zaszczepionych, które mogą odnieść korzyść ze szczepienia.

Szczepionka jest najskuteczniejsza w grupie dziewcząt i kobiet, które przed szczepieniem nie były zakażone HPV. Najwyższą skuteczność szczepionki obserwujemy w grupie młodych nastolatek przed inicjacją seksualną. Nie ustalono, czy istnieje potrzeba podania dawki uzupełniającej. 

Polecane artykuły na temat profilaktyki raka szyjki macicy oraz dodatkowych środków zapobiegawczych w ochronie przed rozwojem choroby:

REFUNDACJA

Pierwszą szczepionką przeciw ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV) objętą refundacją jest szczepionka przeciw HPV typu 16 i 18 o nazwie Cervarix.

Refundacja obejmuje wszystkie zarejestrowane wskazania: u osób od ukończenia 9. roku życia do profilaktyki zmian przednowotworowych narządów płciowych i odbytu (szyjki macicy, sromu, pochwy i odbytu) oraz raka szyjki macicy i raka odbytu związanych przyczynowo z określonymi onkogennymi typami wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV).

W praktyce oznacza to, że pacjenci będą mogli kupić preparat za 50% odpłatnością we wszystkich zarejestrowanych wskazaniach. Szczepionka Cervarix jest dostępna od 1 listopada br. w aptece z dopłatą pacjenta – 138,18 zł za dawkę szczepionki (przy cenie detalicznej leku 276,36 zł.).

W Polsce szczepienie przeciw HPV znajduje się w Programie Szczepień Ochronnych, jako szczepienie zalecane. Eksperci coraz częściej podkreślają jednak, że ze względu na udowodnioną skuteczność w zapobieganiu nowotworom, szczepienie przeciw HPV powinno być traktowane priorytetowo.


5. PROGRAM PROFILAKTYKI RAKA SZYJKI MACICY (CYTOLOGIA)

Program adresowany jest do kobiet w wieku 25-59 lat:

  • które nie miały wykonanej cytologii w ciągu ostatnich trzech lat;
  • obciążonych czynnikami ryzyka (zakażonych wirusem HIV, przyjmujących leki immunosupresyjne, zakażonych HPV – typem wysokiego ryzyka), które nie miały wykonanej cytologii w ciągu ostatnich 12 miesięcy.

Jeżeli wynik badania jest prawidłowy, to na następne badanie cytologiczne w ramach programu należy zgłosić się po 3 latach, chyba że na otrzymanym wyniku badania jest informacja o zgłoszeniu się na badanie za 12 miesięcy.

Prawo do częstszych badań mają te pacjentki, u których wykryto zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV), biorące leki upośledzające odporność (immunosupresyjne), z obciążonym wywiadem.

Kobiety, które były leczone z powodu nowotworu złośliwego szyjki macicy, po zakończeniu kontroli onkologicznej (decyzję podejmuje lekarz prowadzący leczenie onkologiczne) ponownie zostają objęte screeningiem cytologicznym.


6. PROGRAM PROFILAKTYKI RAKA PIERSI (MAMMOGRAFIA)

Program adresowany jest do kobiet w wieku 50-69 lat, które spełniają jedno z poniższych kryteriów:

  • nie miały wykonywanej mammografii w ciągu ostatnich dwóch lat;
  • otrzymały w ramach programu profilaktyki raka piersi pisemne wskazanie do wykonania ponownej mammografii po 12 miesiącach z powodu obciążenia następującymi czynnikami ryzyka:
    • rak piersi wśród członków rodziny (matka, siostra, córka),
    • mutacja w obrębie genów BRCA1 lub BRCA2;
    • nie miały wcześniej stwierdzonej zmiany nowotworowej piersi o charakterze złośliwym.

UWAGA: u pacjentek powyżej 69 roku życia nadal istnieje możliwość wykonywania mammografii w ramach NFZ, jeśli istnieją wskazania zdrowotne np. kontrola po leczeniu nowotworowym. Lekarz wydaje stosowne skierowanie.

 


7. PROGRAM PROFILAKTYKI DEPRESJI POPORODOWEJ

Ministerstwo Zdrowia uruchomiło program profilaktyki depresji poporodowej  dotyczący wczesnego wykrywania depresji poporodowej wśród kobiet w okresie poporodowym.

Cel? Wczesne wykrywanie depresji poporodowej poprzez edukację i wzrost świadomości społecznej, a w dalszej perspektywie wzrost odsetka kobiet z wcześnie rozpoznaną depresją poporodową.

  • Położna/pielęgniarka wypełni z Tobą formularz Edynburskiej Skali Depresji Poporodowej, a następnie omówi wynik i w zależności od potrzeb zaproponuje odpowiednią formę wsparcia.
  • W przypadku utrzymywania się objawów depresji i braku poprawy stanu psychicznego psycholog zaleci dalsze leczenie (w ramach NFZ).
  • Możesz skorzystać z rozmaitych form wsparcia, które zapewniają placówki realizujące program. Np. z Forum informacyjno-konsultacyjnego obsługiwanego przez psychologa, będącego miejscem, w którym mamy mogą zadawać pytania, wymienić się̨ spostrzeżeniami, wątpliwościami, a także porozmawiać z innymi kobietami borykającymi się z problemem depresji poporodowej. Psycholog odpowiada na pytania zainteresowanych kobiet i ich rodzin oraz bliskich maksymalnie w ciągu 48 godzin.
  • Możesz dołączyć do grupy dla mam z dziećmi. 
  • Możesz wziąć udział w konferencji dla rodziców – m.in. o karmieniu, rozwoju dziecka, dbaniu o higienę psychiczną.
  • Możesz też samodzielnie wypełnić test Edynburskiej Skali Depresji Poporodowej za pośrednictwem strony internetowej (zobacz: Test dla Mam) i otrzymać natychmiastową informację zwrotną.

Jak się zgłosić?

Możesz zgłosić się sama, jeśli minęły ponad 2 tygodnie od porodu, a Ty masz zły nastrój, straciłaś radość życia, masz silne stany lękowe, kłopoty, by wstać z łóżka, nic Ci się nie chce, czujesz się cały czas zmęczona i osłabiona, masz zaburzenia snu i odżywiania, myślisz, że sobie nie radzisz i nigdy już nie będzie lepiej.

Możesz to zgłosić położnej podczas wizyty lub podczas wizyt z niemowlęciem u lekarza pediatry, na przykład podczas rutynowych szczepień.

Więcej o programach profilaktycznych


8. PROGRAM PROFILAKTYKI 40 PLUS

Nowy program Ministerstwa Zdrowia dla osób w wieku 40-65 lat przewiduje profilaktyczne badania co 5 lat w kierunku chorób układu krążenia, onkologicznych i cukrzycy. Program jest finansowany w całości przez Narodowy Fundusz Zdrowia od 1 stycznia 2021 r.

Podstawowy pakiet badań obejmie:

  • morfologię;
  • stężenie cholesterolu całkowitego i poziomu glukozy;
  • pomiar tętna i ciśnienia tętniczego;
  • określenie współczynnika masy ciała (Body Mass Index – BMI);
  • zbadanie pacjenta przez lekarza;
  • ocenę czynników wystąpienia u pacjenta chorób układu krążenia, onkologicznych lub cukrzycy.

Jeśli wyniki podstawowych badań będą niepokojące, lekarz medycyny pracy i lekarz rodzinny będzie mógł wykonać u pacjenta diagnostykę poszerzoną lub skierować go na konsultację innych lekarzy specjalistów np.: onkologa, diabetologa czy kardiologa.

Pakiet pogłębiony, w zależności od zidentyfikowanego ryzyka, obejmie:

  • kontrolne badania biochemiczne krwi (diagnostyka chorób układu krążenia): stężenie cholesterolu całkowitego, LDL-cholesterol, HDL-cholesterolu,  trójglicerydów,
  • kontrolnie poziom glukozy na czczo lub hemoglobiny glikowanej HbA1c lub doustny test obciążenia glukozą (diagnostyka cukrzycy)
  • badanie EKG (diagnostyka chorób układu krążenia)
  • USG jamy brzusznej w kierunku tętniaka aorty
  • test na obecność krwi utajonej w kale (diagnostyka onkologiczna w kierunku raka jelita grubego )
  • poziom PSA (diagnostyka onkologiczna w kierunku raka prostaty  u mężczyzn)
  • konsultację lekarza specjalisty np.: onkologa, kardiologa, diabetologa.

Pacjenci będą mogli skorzystać także z badań przesiewowych realizowanych w ramach ogólnopolskich programów zdrowotnych, regionalnych programów zdrowotnych oraz Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych (NPZChN), w szczególności:

  • mammografia – diagnostyka raka piersi
  • cytologia – diagnostyka raka szyjki macicy
  • kolonoskopia – diagnostyka raka jelita grubego
  • niskodawkowa tomografia komputerowa – diagnostyka raka płuca
  • badanie dermoskopowe, badanie wideoskopowe – diagnostyka raka skóry
  • badania w ramach programów profilaktyki wykrywania nowotworów głowy i szyi
  • badania w ramach programu opieki nad rodzinami wysokiego, dziedzicznie  uwarunkowanego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe.

W związku z wdrożeniem programu „Profilaktyka 40 PLUS” (dostępny 1 lipca 2021 r.) każda Polka i Polak powyżej 40 roku życia otrzymali jednorazowy dostęp do bezpłatnych badań diagnostycznych w formie pakietów dedykowanych oddzielnie dla kobiet i mężczyzn oraz pakietu wspólnego.

Pakiet badań diagnostycznych dla kobiet zawiera:

  1. morfologia krwi obwodowej z wzorem odsetkowym i płytkami krwi;
  2. stężenie cholesterolu całkowitego albo kontrolny profil lipidowy;
  3. stężenie glukozy we krwi;
  4. AlAT, AspAT, GGTP;
  5. poziom kreatyniny we krwi;
  6. badanie ogólne moczu;
  7. poziom kwasu moczowego we krwi;
  8. krew utajona w kale – metodą immunochemiczną (iFOBT).

Pakiet badań diagnostycznych dla mężczyzn zawierać będzie ww. badania poszerzone o PSA – antygen swoisty dla stercza całkowity.

Pakiet badań diagnostycznych wspólny:

  1. pomiar ciśnienia tętniczego;
  2. pomiar masy ciała, wzrostu, obwodu w pasie oraz obliczenie wskaźnika masy ciała (BMI)

9. PROFILAKTYKA PODCZAS STOSOWANIA ANTYKONCEPCJI HORMONALNEJ

Antykoncepcja hormonalna jest jedną z najczęściej stosowanych i najbardziej skutecznych metod zapobiegania ciąży. Ze względu na zawartość hormonów środki te mogą przyczyniać się do gorszego przebiegu istniejących już chorób lub wystąpienia schorzeń uwarunkowanych genetycznie. Dlatego oprócz regularnych wizyt kontrolnych u ginekologa, należy równie regularnie wykonywać badania z krwi:

  • morfologię,
  • próby wątrobowe (ALT, AST, ALP, GGTP, stężenie bilirubiny),
  • badania układu krzepnięcia (INR, PT, APTT, D-dimer),
  • stężenie glukozy
  • profil lipidowy
  • poziom TSH

Przed rozpoczęciem przyjmowania doustnej antykoncepcji hormonalnej warto porozmawiać z lekarzem/lekarką na temat możliwych skutków ubocznych. Warto pamiętać, nawet najlepiej dobrana antykoncepcja hormonalna nie pozostaje bez wpływu na organizm kobiety. 

Obowiązkiem ginekologa przepisującego hormonalne środki antykoncepcyjne jest poinformowanie pacjentki o możliwości wystąpienia skutków ubocznych i powikłań podczas ich stosowania.

Jeśli podczas przeprowadzania wywiadu lekarz/lekarka stwierdzi zwiększone ryzyko, może też zalecić wykonanie dodatkowych badań, np. w kierunku trombofilii wrodzonej. W przypadku, gdy badanie wykaże obecność mutacji genetycznej lekarz może wskazać kobiecie, inne, bezpieczniejsze dla niej metody antykoncepcji.


10. INNE PROGRAMY PROFILAKTYCZNE W POZ

W ramach praktyki lekarza POZ realizowane są następujące programy profilaktyki:

  • chorób układu krążenia (CHUK),
  • nowotworów głowy i szyi,
  • reumatoidalnego zapalenia stawów,
  • bólów kręgosłupa,
  • udarów,
  • osteoporozy,
  • chorób odkleszczowych,
  • próchnicy zębów dla młodzieży,
  • nowotworów skóry,
  • leczenie e-uzależnień u dzieci pilotaż,
  • gruźlicy,
  • raka płuca,
  • przewlekłej obturacyjnej choroby płuc,
  • chorób kardiologicznych (KORDIAN),
  • obrzęku limfatycznego,
  • nowotworów wątroby,
  • chorób układu krążenia (CHUK),
  • chorób odtytoniowych w tym POCHP – etap podstawowy i specjalistyczny.

[1] WHO, Cervical Cancer, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cervical-cancer (dostęp: lipiec 2022 r.)

Podobne artykuły

  1. Rozprawiamy się z pogłoskami o zakazie przyjmowania nastolatek w poradniach ginekologicznych. NFZ odpowiada na naszą interwencję.