Prawa reprodukcyjne

Prawa reprodukcyjne zaczęły rozwijać się jako element praw człowieka od 1968 roku, gdy odbyła się Międzynarodowa Konferencja Praw Człowieka ONZ w Teheranie. Rezultatem konferencji było powstanie niewiążącej Proklamacji Teherańskiej. Proklamacja jako pierwszy dokument międzynarodowy podjęła kwestię praw reprodukcyjnych: „Rodzice mają podstawowe prawo człowieka do zdecydowania w sposób wolny i odpowiedzialny o liczbie i odstępach czasowych pomiędzy narodzinami dzieci” (punkt 16).

Samo pojęcie “praw reprodukcyjnych” zostało opracowane na Międzynarodowej Konferencji ds. Ludności i Rozwoju, która odbyła się w 1994 roku w Kairze. Termin prawa reprodukcyjne wywodzi się z terminu „zdrowie reprodukcyjne”, które zostało umieszczone w dokumencie końcowym Konferencji (porównaj: United Nations Population Fund)  i obejmuje wszelkie prawa związane ze sferą rozrodczości i seksualności człowieka.

Prawa reprodukcyjne w świetle pozostałych praw człowieka

Prawa reprodukcyjne jako prawa człowieka stanowią odzwierciedlenie realizacji zasady godności jednostki. Obejmują takie prawa, jak: prawo do odpowiedniej informacji oraz możliwości korzystania z bezpiecznych, skutecznych, przystępnych finansowo oraz akceptowanych metod planowania rodziny a także odpowiednich usług służby zdrowia,  zapewniających kobietom bezpieczną ciążę i poród, a parom – najlepszą szansę posiadania zdrowego potomstwa.

Za najważniejszą gwarancję uznaje się jednak sformułowane podczas Konferencji w Kairze, uznane za fundamentalne, prawa do:

  • decydowania w sposób swobodny i odpowiedzialny o tym, czy, kiedy i ile mieć dzieci oraz w jakich odstępach czasu,
  • informacji i dostęp do środków, aby z prawa do decydowania móc korzystać,
  • możliwie najwyższego standardu zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego,
  • podejmowania decyzji związanych z seksualnością bez przymusu, dyskryminacji i przemocy.

Z powyższego wynika, że prawa reprodukcyjne kobiet obejmują prawo do bezpiecznej i legalnej aborcji, prawo do planowania rodziny, ochronę przed wymuszoną sterylizacją i antykoncepcją, prawo do usług zdrowia reprodukcyjnego dobrej jakości, prawo do edukacji i podejmowania swobodnych, świadomych decyzji o reprodukcji. Program Działania stanowi wprost, że prawa reprodukcyjne obejmują te prawa człowieka, które są już rozpoznane w prawie poszczególnych krajów, międzynarodowych dokumentach z zakresu ochrony praw człowieka oraz innych uzgodnionych dokumentach.

Program Działania wyznaczył również cele, które powinny być osiągnięte, aby prawa reprodukcyjne mogły być w pełni realizowane. Należą do nich:

  • zapewnienie rzetelnej i prawdziwej informacji i pełnego zakresu świadczeń zdrowotnych, które są dostępne, przystępne cenowo, akceptowalne i dobrej jakości dla wszystkich użytkowników;
  • umożliwienie i wspieranie dobrowolnych decyzji w zakresie własnej rozrodczości
  • zapewnienie środków niezbędnych do tego, aby każda jednostka takie decyzje mogła podejmować;
  • rozpoznanie zmieniających się potrzeb z zakresu zdrowia reprodukcyjnego wraz z wiekiem.

Praw reprodukcyjnych nie sposób postrzegać w oderwaniu od innych praw człowieka opisanych w rozmaitych międzynarodowych dokumentach. Najważniejszymi z nich są prawo do samostanowienia, prawo do szacunku dla życia prywatnego i rodzinnego, wolność od tortur, nieludzkiego bądź poniżającego traktowania, prawo do korzystania z osiągnięć nauki, prawo do życia, prawo do najwyższego standardu ochrony zdrowia, wolność od dyskryminacji oraz przemocy.

Także Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami, sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r., ratyfikowana przez Polskę w 2012 r. odnosi się do praw reprodukcyjnych;

Artykuł 23
Poszanowanie życia rodzinnego i domowego
1. Państwa-Strony podejmą skuteczne i właściwe działania mające na celu eliminację dyskryminacji wobec osób niepełnosprawnych we wszelkich kwestiach odnoszących się do sfery małżeństwa, rodziny, rodzicielstwa i związków, na równych zasadach z innymi obywatelami, aby zagwarantować:

[…]  (b) Prawo osób niepełnosprawnych do podejmowania swobodnych i odpowiedzialnych decyzji o liczbie i czasie urodzenia dzieci oraz do dostępu do dostosowanych do wieku edukacji i informacji dotyczących prokreacji i planowania rodziny, a także do środków niezbędnych do korzystania z tych praw.

Prawa reprodukcyjne można wywodzić również z praw człowieka zawartych w Konstytucji RP i analogicznych dokumentach w innych państwach. Polska Konstytucja stoi na straży ochrony takich praw jak: zakaz dyskryminacji (art. 32), w tym szczególnie ze względu na płeć (art.33), prawo do życia (art. 38), zakaz tortur i nieludzkiego oraz poniżającego traktowania (art.40), prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47) czy prawo do ochrony zdrowia (art. 68). Naruszenia powyższych praw mogą mieć również miejsce w sferze ochrony zdrowia, w tym reprodukcyjnego. Zapisy te niosą za sobą określone gwarancje dla wszystkich jednostek, ale także określone obowiązki leżące po stronie państwa, które zobowiązało się do ich przestrzegania. Ich niespełnienie może skutkować rozmaitymi konsekwencjami – także w postaci postępowań przed międzynarodowymi instytucjami ochrony praw człowieka, takich jak Komitet CEDAW, Komitet Praw Człowieka ONZ, Europejski Trybunał Praw Człowieka czy Rada Praw Człowieka ONZ.

Najstarszym dokumentem ochrony praw człowieka jest pochodząca z 1948 roku Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Artykuł 12 Deklaracji wskazuje, że zakazana jest samowolna ingerencja w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne i domowe oraz że każdej jednostce należy zapewnić ochronę prawną przed taką ingerencją. Deklaracja nie ma mocy wiążącej, jest zbiorem pewnych standardów nadających kierunek ochronie praw człowieka na świecie. Jest przy tym dokumentem o bardzo ugruntowanej pozycji i mimo braku sankcji wynikających z jej nieprzestrzegania, jej zapisy są szanowane na całym świecie i znalazły odzwierciedlenie w wielu innych dokumentach międzynarodowej ochrony praw człowieka.